Σχετικά με το κείμενο των Φίλων της αταξικής κοινωνίας
Άαρον Μπέναναβ
Θα ήθελα να κάνω μόνο λίγα σχόλια σε σχέση με το εξαιρετικό κείμενο των Φίλων της αταξικής κοινωνίας, «Περιγράμματα της παγκόσμιας κομμούνας». Κάποιες από τις παρατηρήσεις μου βασίζονται επίσης στο μεταγενέστερο κείμενο των Φίλων, «Για την αντιπαράθεση γύρω από την παγκόσμια κομμούνα».[1]
Η ανάγκη για επένδυση
Το πρώτο πράγμα που θέλω να σχολιάσω, ιδιαίτερα μετά τη χθεσινοβραδινή συζήτηση, είναι το πώς θα επιτευχθεί ο κομμουνισμός. Οι Φίλες/Φίλοι λένε ότι αυτό που θα χρειαστούμε είναι ένα κίνημα καταλήψεων, που θα πάρει υπό τον έλεγχό του κάθε θεσμό και υποδομή της κοινωνίας. Θα πρέπει να συγκροτήσουμε συμβούλια, τα οποία θα διαχειρίζονται δημοκρατικά αυτούς τους πόρους. Αυτή η προοπτική είναι σωστή, αλλά δεν είναι επαρκής.
Εξεγέρσεις από τα κάτω, κομμουνιστικοποίηση των πόρων μας – εξακολουθεί όμως να υπάρχει η ανάγκη για την επίτευξη μιας συνολικής συνοχής. Το όλον πρέπει να είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα των μερών του. Γιατί;
Το ζητούμενο εδώ είναι να σκεφτούμε σε μεγαλύτερο βάθος τις ανικανοποίητες ανάγκες της ανθρωπότητας. Οι Φίλες/Φίλοι επισημαίνουν ότι σήμερα οι τεχνολογικές μας δυνατότητες είναι πολύ μεγαλύτερες από ό,τι ήταν την εποχή του Μαρξ. Αυτό είναι αλήθεια. Αλλά η χρήση αυτών των δυνατοτήτων στον καπιταλισμό έχει αφήσει τους ανθρώπους με πολλές ανικανοποίητες ανάγκες, ακόμη και στις πλουσιότερες κοινωνίες. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι δεν μπορούν να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους για στέγαση, υγειονομική περίθαλψη, μεταφορές κ.λπ.
Η ικανοποίηση όλων αυτών των ανικανοποίητων αναγκών δεν είναι απλώς θέμα επαναπροσδιορισμού της αξίας χρήσης των υφιστάμενων μέσων παραγωγής και επαναχρησιμοποίησής τους. Πρέπει να εργαστούμε, να ανακατασκευάσουμε ή να ξαναχτίσουμε μεγάλα τμήματα του παραγωγικού μηχανισμού: συγκροτήματα κατοικιών, νοσοκομεία, σχολεία κ.λπ. Υπάρχει μια αναπόφευκτη φάση ανασυγκρότησης, που αποτελεί την πρώτη φάση κάθε κομμουνιστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας. Αυτή η ανασυγκρότηση θα απαιτήσει επένδυση.
Όταν μιλάω για επένδυση δεν χρησιμοποιώ τον όρο με την καπιταλιστική, χρηματοοικονομική έννοια, αλλά με την πραγματική έννοια του υλικού μετασχηματισμού των παραγωγικών μας δυνατοτήτων. Πρέπει να δεσμεύσουμε ένα μέρος όλων των μηχανών, των εγκαταστάσεων, του εξοπλισμού και της εργασίας μας για τους σκοπούς της ορθολογικής ανασυγκρότησης της οικονομίας.
Αυτό το είχε επισημάνει και ο Μαρξ, τόσο στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου όσο και στην Κριτική στο πρόγραμμα της Γκότα. Δεν μπορούμε να απαιτήσουμε «η εργασία να λαμβάνει την πλήρη αξία του προϊόντος της», εξηγεί ο Μαρξ, διότι πρέπει να βάζουμε στην άκρη ένα μέρος από όλα όσα παράγουμε για τους σκοπούς της ανασυγκρότησης, της ανοικοδόμησης, του επανασχεδιασμού. Οι οικονομολόγοι το ονομάζουν αυτό μακροοικονομική διάσταση της οικονομίας. Είναι η προοπτική του όλου.
Αυτή η οιονεί μακροοικονομική προοπτική δεν είναι απλώς ένα χαρακτηριστικό του καπιταλισμού το οποίο μπορούμε να αγνοήσουμε στο μέλλον. Όπως αναγνώριζε ο ίδιος ο Μαρξ, είναι ένα ουσιαστικό χαρακτηριστικό του κομμουνισμού, το οποίο προσδίδει στον κομμουνισμό μια δυναμική χωρίς την οποία δεν θα μπορούσε να ανταποκριθεί στις ανάγκες μας (είτε όπως είναι οι ανάγκες μας σήμερα, είτε όπως θα συνεχίσουν να εξελίσσονται στο μέλλον). Πρέπει να σκεφτούμε πώς συναρμόζεται η παραγωγή, μέσω της επένδυσης.
Ο κομμουνισμός θα πρέπει να οργανώσει ορθολογικά, δίκαια και δημοκρατικά την επένδυση.
Πολλαπλοί σκοποί και πολλαπλά λογιστικά συστήματα
Η προοπτική του όλου που υποστηρίζω εδώ δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς κάποια ορθολογική οργάνωση της κοινωνίας. Πρέπει να υπάρχει ένα λογιστικό σύστημα, το οποίο να καθιστά δυνατή την κατανομή των πόρων, τόσο βραχυπρόθεσμα όσο και για μεγάλες χρονικές περιόδους (οι επενδύσεις δεν χρειάζονται μέρες ή μήνες αλλά συνήθως 3-5 χρόνια για να αποδώσουν).
Οι Φίλες/Φίλοι έχουν δίκιο όταν λένε ότι η βάση αυτής της ορθολογικής λογιστικής δεν μπορεί να είναι η προσεκτική καταμέτρηση των πραγματικών συνεισφορών εργασίας που μετρώνται με τον χρόνο. Στην πραγματικότητα, αυτή η μορφή ορθολογικής λογιστικής –μέσω της ακριβούς μέτρησης των πραγματικών συνεισφορών εργασίας– ανήκει στην καπιταλιστική κοινωνία, μια κοινωνία που είναι δομημένη γύρω από καθαρά οικονομικές αποτιμήσεις.
Ο κομμουνισμός έχει να προσφέρει κάτι διαφορετικό. Φυσικά, και στον κομμουνισμό θα πρέπει να ξέρουμε χονδρικά πόση εργασία χρειαζόμαστε για κάτι, έτσι ώστε να διασφαλίζουμε ότι υπάρχουν αρκετοί άνθρωποι που εργάζονται για να κατασκευάσουν ιατρικό εξοπλισμό, που φροντίζουν καθημερινά τα παιδιά και ούτω καθεξής.
Αλλά σε αυτές τις περιπτώσεις, θα πρέπει να υπολογίζουμε όχι μόνο την εργασία αλλά και τη χρήση άλλων πόρων. Και αυτό γίνεται ακόμα πιο σημαντικό λόγω της κλιματικής κρίσης: η αποτελεσματική χρήση των πόρων μας, χωρίς περιττές σπατάλες, είναι το κλειδί για την οικολογική βιωσιμότητα.
Ακόμα όμως και αυτή η ευρύτερη αποτελεσματικότητα στη χρήση των πόρων δεν μπορεί να είναι ο μοναδικός μας στόχος κατά την οργάνωση της παραγωγής. Θα έχουμε και άλλους στόχους. Για παράδειγμα, η ίδια η οικολογική βιωσιμότητα δεν αφορά μόνο την αποτελεσματική χρήση των πόρων. Έχει να κάνει με τη σχέση μας με τα άλλα είδη και τον φυσικό κόσμο, του οποίου είμαστε και εμείς μέρος.
Πρέπει επίσης να διασφαλίσουμε ότι η εργασία που κάνουμε δεν είναι μόνο αποτελεσματική και βιώσιμη αλλά και ελκυστική, ότι στους ανθρώπους αρέσει η δουλειά που κάνουν, όπως τονίζουν και οι Φίλες/Φίλοι.
Θέλουμε επίσης να διασφαλίσουμε ότι οι άνθρωποι έχουν πολύ ελεύθερο χρόνο και ότι έχουν πρόσβαση σε πόρους που τους επιτρέπουν να χρησιμοποιούν αυτόν τον ελεύθερο χρόνο όπως επιθυμούν, όχι μόνο σε απολαύσεις, αλλά και σε καλλιτεχνικές ή άλλες πράξεις δημιουργίας και μοιράσματος.
Ένα από τα σημαντικότερα σημεία του κομμουνισμού είναι ότι θα μας επέτρεπε να χρησιμοποιήσουμε τις ήδη τεράστιες επιστημονικές και τεχνολογικές δυνατότητες της ανθρωπότητας και να τις θέσουμε στην υπηρεσία πολλών διαφορετικών σκοπών. Θα πρέπει να βρούμε από κοινού ποιοι είναι αυτοί οι διαφορετικοί σκοποί. Και φυσικά μπορούμε να αλλάξουμε γνώμη ή να επινοήσουμε νέους σκοπούς με την πάροδο του χρόνου.
Εν αντιθέσει με όλα αυτά, οι καπιταλιστές έχουν έναν και μόνο σκοπό: να χρησιμοποιήσουν την εργασία (και άλλες αγορασμένες εισροές) όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματικά επιδιώκοντας το κέρδος. Σε αυτή την πορεία, οι καπιταλιστές εξαθλιώνουν τις μάζες, κάνουν την εργασία φρικτή, υποσκάπτουν τα οικολογικά θεμέλια της ζωής, σπαταλούν πολλούς πόρους και μετατρέπουν τον ελεύθερο χρόνο σε χρόνο άσκοπης κατανάλωσης.
Ακριβώς επειδή οι καπιταλιστές, υπηρετώντας την επιδίωξη του κέρδους, αδιαφορούν για όλους τους άλλους σκοπούς που θα μπορούσαμε να έχουμε, είναι σε θέση να βασίζουν τις αποφάσεις τους μόνο στο χρηματικό λογιστικό σύστημα. Για να διατηρήσουν τη λειτουργία του συστήματος με αυτόν τον τρόπο, οι καπιταλιστές πρέπει να αποκλείουν τους περισσότερους ανθρώπους από τη συμμετοχή τους στη λήψη των αποφάσεων, τόσο όσον αφορά την καθημερινή παραγωγή όσο και τη μελλοντική επένδυση.
Αν οι μεγάλες μάζες συμμετείχαν σε αυτές τις αποφάσεις, δεν θα αγνοούσαν όλους αυτούς τους άλλους σκοπούς. Ο κομμουνισμός απαιτεί την έφοδο στα ανάκτορα της οικονομίας, στα δωμάτια όπου λαμβάνονται όλες αυτές οι αποφάσεις που καθορίζουν το μέλλον μας. Το κίνημα των καταλήψεων είναι εκείνο που καταργεί την καπιταλιστική τάξη, τον κανόνα του κέρδους για τον καθορισμό των επενδύσεων, και τον αντικαθιστά με διαφορετικούς διανεμητικούς θεσμούς.
Επειδή η κομμουνιστική κοινωνία που θα προκύψει θα έχει πολλούς διαφορετικούς σκοπούς να επιδιώξει, θα χρειαστεί ένα πολυδιάστατο λογιστικό σύστημα, που δεν θα βασίζεται σε ένα μόνο μέτρο, είτε αυτό είναι ο χρόνος εργασίας είτε οτιδήποτε άλλο. Χρειαζόμαστε έναν πιο ποικιλόμορφο και ουσιαστικό στατιστικό μηχανισμό, ο οποίος θα μετράει όλα τα πράγματα που μας ενδιαφέρουν. Αυτή είναι η μόνη δυνατή βάση της προοπτικής του όλου η οποία καθοδηγεί την επένδυση.
Πολλαπλοί σκοποί σημαίνει ότι χρειαζόμαστε δημοκρατία
Οι Φίλες/Φίλοι αντιτίθενται στην άποψη ότι ο κομμουνισμός είναι μια απλή κοινωνία διαχείρισης, με τον τρόπο που την περιέγραψε ο Ένγκελς. Αντί αυτής της τεχνοκρατικής θεώρησης, τάσσονται υπέρ ενός συστήματος συμβουλιακής δημοκρατίας. Συμφωνώ. Αλλά νομίζω ότι είναι σημαντικό να πούμε λίγο περισσότερα πράγματα σχετικά με το γιατί ο κομμουνισμός χρειάζεται τη δημοκρατία. Σε τι χρησιμεύει η δημοκρατία; Η απάντηση βρίσκεται στο τι σημαίνει για τους κομμουνιστές να επιδιώκουν πολλαπλούς σκοπούς.
Πρέπει να ξεκαθαρίσουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια γιατί η δημοκρατία είναι σημαντική, διότι δεν έχουμε την αυταπάτη ότι κάθε απόφαση μπορεί να αποτελεί αντικείμενο συλλογικής διάσκεψης. Πολλά πράγματα πρέπει να γίνονται γρήγορα. Πολλές αποφάσεις πρέπει να αφήνονται στα άτομα. Πρέπει να είμαστε σε θέση να εμπιστευόμαστε ο ένας τον άλλον ότι θα κάνει το σωστό (αυτός είναι ένας ακόμα λόγος για να έχουμε μια ορθολογική λογιστική, ώστε να μπορούμε να ελέγχουμε τη δουλειά των ανθρώπων).
Το πού, πότε και γιατί χρειαζόμαστε τη δημοκρατία γίνεται σαφές μόλις αναγνωρίσουμε ότι ο κομμουνισμός έχει πολλαπλούς σκοπούς. Είναι λίγο τεχνικό θέμα, αλλά το να έχουμε πολλαπλούς σκοπούς σημαίνει επίσης ότι, όταν θα λαμβάνουμε αποφάσεις σχετικά με το τι πρέπει να κάνουμε, θα έχουμε σε γενικές γραμμές πολλαπλές επιλογές, χωρίς κάποια επιλογή να είναι η προφανώς «καλύτερη επιλογή».
Η καλύτερη επιλογή όσον αφορά την αποδοτικότητα ή τη βιωσιμότητα, για παράδειγμα, δεν θα είναι η ίδια με την καλύτερη επιλογή όσον αφορά την ευχαρίστηση που μπορεί να προσφέρει η εργασία.
Η διαχείριση ενός νοσοκομείου, για παράδειγμα, δεν θα αφορά πλέον μόνο την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη μείωση του κόστους, διατηρώντας παράλληλα τους ανθρώπους ζωντανούς. Τα νοσοκομεία θα εξυπηρετούν πολλαπλούς σκοπούς: τη φροντίδα των ασθενών, αλλά και την αυτονομία τους, την εργασιακή ικανοποίηση των νοσηλευτών, τη βιωσιμότητα των δραστηριοτήτων του νοσοκομείου κ.λπ. Γνωρίζουμε ότι οι άνθρωποι αναρρώνουν καλύτερα όταν δεν είναι μόνοι, οπότε η ενσωμάτωση των ανθρώπων σε κοινότητες θα πρέπει να γίνει ένας από τους σκοπούς του νοσοκομείου.
Με δεδομένο ένα σταθερό σύνολο πόρων ανά πάσα στιγμή, το νοσοκομείο θα πρέπει να κάνει επιλογές σχετικά με το πώς θα χρησιμοποιήσει τους πόρους του για να επιτύχει τους διάφορους σκοπούς του. Οι άνθρωποι που εργάζονται στο νοσοκομείο, καθώς και εκείνοι που λαμβάνουν φροντίδα, δεν θα είναι σε θέση να κάνουν ό,τι θέλουν, ιδίως επειδή μερικές φορές η επίτευξη ενός στόχου μπορεί να γίνει μόνο εις βάρος ενός άλλου. Η τεχνολογία μπορεί μερικές φορές να μας βοηθήσει να μειώσουμε αυτούς τους συμβιβασμούς, αλλά ανά πάσα στιγμή οι διαθέσιμες τεχνολογίες είναι περιορισμένες.
Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο είναι απαραίτητη η δημοκρατία. Εάν μια επιλογή περιλαμβάνει πολλαπλές εναλλακτικές που είναι εξίσου καλές μεταξύ τους, τότε οι άνθρωποι που επηρεάζονται από αυτή την επιλογή θα πρέπει να αποφασίσουν, δημοκρατικά, ποια θα επιλέξουν. Δεν μπορούμε να αφήσουμε την απόφαση στα χέρια κάποιων τεχνοκρατών.
Ταυτόχρονα, δημοκρατία σημαίνει λογοδοσία. Αν μια ομάδα ανθρώπων αποφασίσει να ακολουθήσει έναν συγκεκριμένο δρόμο, θα πρέπει να υποστηρίξει και να υπερασπιστεί την απόφασή της. Αν στη συνέχεια αποδειχθεί ότι αυτή η απόφαση πλήττει ανθρώπους ή χειροτερεύει τη ζωή τους, τότε οι άνθρωποι που έλαβαν αυτή την απόφαση θα πρέπει να αναλάβουν την ευθύνη και να επανορθώσουν.
Μια παρενέργεια αυτής της συνθήκης είναι ότι στον κομμουνισμό δεν θα υπάρχει αρμονία. Αυτό είναι μια αναγκαία συνέπεια της ελευθερίας και της επιδίωξης πολλαπλών σκοπών. Οι άνθρωποι θα είναι σε πολύ καλύτερη κατάσταση, πολύ πιο ευτυχισμένοι, αλλά θα εξακολουθούν να υπάρχουν πολλές συγκρούσεις και διαφωνίες. Δεν θα υπάρχει συναίνεση, επειδή δεν υπάρχει κάποιος απόλυτος λόγος για να επιλέξει κανείς το ένα σχέδιο έναντι του άλλου.
Θα πρέπει να υπάρχει μια δίκαιη διαδικασία λήψης αποφάσεων, μια δημοκρατική διαδικασία.
Αυτό που ισχύει για κάθε μεμονωμένο χώρο εργασίας ισχύει και για την κοινωνία. Το πώς χτίζουμε ή ανακαινίζουμε κατοικίες, το πώς αναδιοργανώνουμε τα συστήματα μεταφορών και τροφίμων, και ούτω καθεξής – θα έχουμε πολλαπλές επιλογές για το πώς θα προχωρήσουμε. Χρειαζόμαστε τη δημοκρατία των συμβουλίων για να επιλέγουμε μεταξύ αυτών των διαφορετικών εναλλακτικών, με δίκαιο και ορθολογικό τρόπο.
Μέσα από τις μεταξύ μας συγκρούσεις, τις πειραματικές μας προσπάθειες να προχωρήσουμε μπροστά, τη δημιουργικότητα και την εφευρετικότητά μας στην επίλυση προβλημάτων είναι που θα οικοδομήσουμε έναν καλύτερο κόσμο. Σε αυτόν τον κόσμο, οι άνθρωποι θα είναι πιο ελεύθεροι ως προς το τι και πώς παράγουν, διότι η παραγωγή δεν θα βασίζεται πλέον μόνο στην εξοικονόμηση πόρων. Οι άνθρωποι θα μπορούν να εκφράζουν πλήρως ένα ευρύτερο φάσμα αξιών, όχι μόνο οικονομικών αξιών, στην οργάνωση της παραγωγής.
Το αποτέλεσμα θα είναι ένας κόσμος όπου αυτό που παράγουμε και ο τρόπος που το παράγουμε θα έχει περισσότερες πιθανότητες να μας επιτρέψει να ζήσουμε μια ζωή που να προσφέρει πραγματική ικανοποίηση. Ο κομμουνισμός δεν είναι το τέλος της ιστορίας, αλλά η αρχή της, καθώς η ανθρωπότητα θα εισέλθει σε αχαρτογράφητα εδάφη.
[1] Η ελληνική μετάφραση του εν λόγω κειμένου βρίσκεται στη διεύθυνση https://antithesi.gr/?page_id=1308